سكولاريسم و تعريف آن اصطلاح سكولار از ريشه لاتينى (suecularis) و (sueeculum) به معناى روزگار يا دنيا ريشه مى‌گيرد و در انديشه سياسى غرب، به صورت اصطلاحى در آمده است كه، به جاى «دنيوى» در مقابل «دينى» به كار مى رود. به عبارت ديگر، در تفكر غربى، چيزى را كه مربوط به اين دنيا و بى ارتباط با مسايل دينى و اخروى باشد، سكولار مى‌گويند. پس از سپرى شدن قرون وسطا در غرب، هنگامى كه در ميان طبقه نوپاى سوداگر، اين طرز تفكر به وجود آمد كه كليسا، نبايد در مسايل كشور دخالت كند، از آن پس سكولاريسم نام مكتبى گرديد كه اساس تفكر آن اعتقاد به جدايى مسايل دنيوى، مانند سياست، اقتصاد و معيشت از مسايل مذهبى است. در اين مكتب مذهب، تنها به عبادات و مراسم مخصوص خود و زندگى شخصى افراد مربوط باشد و نبايد در سياست دخالت كند. اصطلاح مترادف ديگرى كه در فرهنگ غربى، براى اين مكتب به كار مى رود اصطلاح لاييسم است. واژه لائيك كه از ريشه يونانى (laikos) و (laos) گرفته شده به معناى «مردم» مى باشد و براى چيزى به كار مى رود كه مربوط به عوام ـ در مقابل اهل علم، روحانى و كليسا ـ مى باشد لاييسم نوعى نظام سياسى كشوردارى است كه در آن، روحانيان مذهبى، نقشى ندارند. مكتب سكولاريسم، مانند بسيارى از انديشه هاى انحرافى مغرب زمين، از يك سو محصول و نتيجه بدآموزى هاى مسيحيت تحريف شده و از سوى ديگر حاصل عملكرد غلط متوليان كليساست. زيرا مسيحيت تحريف شده، از يك سو بينشى متشتت داشته و دين و دنيا و آخرت و دولت را به عنوان دو قطب متضاد و مخالف معرفى كرده است، چنان كه هر كس آخرت را بخواهد، بايد از دنيا، كنار بكشد، و هر كس، به امور دنيوى بپردازد، بايد از جهان آخرت، دست شويد. از سوى ديگر، كليسا استبداد شديد مذهبى را ـ كه ظاهراً بر خلاف تعاليم خود مسيحيت است ـ برقرار ساخته و اداره امور سياسى را قبضه كرده بود. كليسا و تعاليمش، بزرگترين پشتوانه نظام فئودالى قرون وسطايى بوده است و وقتى طبقه سوداگر نوپا، مى خواست فئوداليسم را كنار بزند و قدرت را به دست گيرد، كليساى كاتوليك را بزرگترين مانع بر سر راه خود مى ديد. اين طبقه، براى خنثى كردن نفوذ كشيش ها و عبور از اين مانع بزرگ، اصل تفكيك دين و سياست را كه با بينش مسيحيت تحريف شده نيز سازگار بود، مطرح كرد. اين حربه، سبب شد كه دست كشيش ها و كليسا، از مسايل سياسى، اجتماعى و اقتصادى، كوتاه گردد. به اين ترتيب، ملاحظه مى شود كه در مورد ريشه هاى بروز تفكر سكولار، جهان بينى مسلمانان و شرايط جهان اسلام، به طور كامل با غرب متفاوت بوده است. افزون بر اين، نظام خاص كليسا كه مانعى در راه دگرگونى وضع موجود بوده، روشنفكران آن ديار را وامى داشته است تا گمانه جدايى دين از سياست را با شدت هر چه بيشتر مطرح سازند، در حالى كه در كشورهاى اسلامى چنين نبوده است. در تاريخ جوامع اسلامى، دين، هرگز طرفدار خودكامكان و ستمكاران نبوده بلكه پايگاه مستضعفان و محرومان و خاستگاه انقلاب هاى اجتماعى بوده است. توده هاى مردم نيز به اسلام معتقد بوده اند و همين مسأله باعث شده كه تنها آن دسته از نظام سياسى كه بر مبناى قوانين اسلام استواراند، از حمايت گسترده مردم برخوردار شوند. بنابراين، اقتباس مكتب سكولاريسم به وسيله برخى نخبگان و حاكمان كشورهاى اسلامى، قابل توجيه نيست و ورود اين مكتب كه زاييده شرايط خاص مسيحيت و تاريخ اروپا مى باشد، به جهان اسلام به هيچ وجه صحيح نبوده است. با استفاده از مطالب ياد شده، سستى دو استدلال اساسى معتقدان به سكولاريسم به خوبى روشن مى شود. استدلال نخست آنان اين است كه قلمرو دين، بيان حدود وظايف آدمى، در ارتباط با خداست و بيان مقررات مربوط به اداره جامعه، از حوزه دين خارج است، لذا تلاش براى تدوين مجموعه اى از نظام هاى اجتماعى درچارچوب مبانى دينى، كارى بيهوده است و براى اداره جامعه، چاره اى جز مراجعه به عقل انسانى و فهم بشرى نيست. مرحوم شهيد آيت الله مطهرى در نقد اين استدلال مى فرمايند: «بعضى گفته اند زندگى يك مسأله است و دين مسأله اى ديگر و دين را نبايد با مسايل زندگى مخلوط كرد. اين اشخاص، اشتباه اولشان اين است كه مسايل زندگى را مجرّد فرض مى كنند. خير، زندگى يك واحد، و همه شؤونش توأم با يكديگر است، صلاح و فساد هر يك از شؤون زندگى، در ساير شؤون مؤثر است. ممكن نيست اجتماعى، مثلاً فرهنگ و سياست، يا قضاوت يا اخلاق و تربيت و اقتصادش فاسد باشد، امّا دينش درست باشد و بالعكس. اگر فرض كنيم، دين، تنها رفتن به مسجد و كليسا و نماز خواندن و روزه گرفتن است، اين مطلب فرضاً در مورد مسيحيت صادق باشد، در مورد اسلام، صادق نيست». به اعتقاد استاد شهيد مطهرى، اگر چه حاكميت استبدادى كليسا، سبب پيدايى و زايش انديشه جدايى دين و سياست شد، اما استعمارگران نيز بدين امر دامن زدند و در تثبيت اصول آن كوشيدند. استدلال دوم مروجان سكولاريسم نيز اين است كه مى گويند: دين، دربرگيرنده اصولى است مقدس و بى چون و چرا، در حالى كه سياست، به علت ماهيت خود، بيانگر تلاش براى كسب قدرت است و لذا مستلزم چانه زنى و چون و چراها و مصالح ناپايدار و گذراست. از اين رو، هماهنگى دين و سياست و يكى دانستن اين دو، به قداست دين لطمه مى زند و در نهايت به ضرر خود دين تمام مى شود. مرحوم شهيد مطهرى درباره حكومت و نسبت آن با دين بر اين باور است كه در كتاب و سنت، تنها اصول ارزشى مربوط به حكومت به عنوان شريعت ثابت بيان شده است، نه شكل هاى آن. ايشان مى فرمايند: «اسلام، به شكل، ظاهر و صورت زندگى كه وابستگى تام و تمام به ميزان دانش بشر دارد، نپرداخته است. دستورهاى اسلامى، مربوط است به روح و معنا و هدف زندگى و بهترين راهى كه بشر بايد براى وصول به آن هدف ها، پيش بگيرد». ايشان در باب اصطلاح جمهورى اسلامى مى فرمايند: «كلمه جمهورى، شكل حكومت پيشنهاد شده را مشخص مى‌كند و كلمه اسلامى محتواى آن را....، به اين ترتيب، جمهورى اسلامى يعنى حكومتى كه شكل آن، انتخاب رييس حكومت از سوى عامه مردم است براى مدت موقت، و محتواى آن هم اسلامى است...... پس مسأله جمهورى مربوط است به شكل حكومت كه مستلزم نوعى دموكراسى است...». با اين بيان، استدلال دوم معتقدان به سكولاريسم نيز باطل مى شود، چرا كه ارزش هاى اصيل اسلام در قلمرو سياست، ثابت است و آنچه متغير مى نمايد، امور روزمره و ظاهرى است كه از هر گونه قداستى به دور است و در آن، امكان برداشت هاى مختلف و سليقه هاى گوناگون وجود دارد. مفهوم كاربردى و ملموس سكولاريسم در صحنه اجتماع چيست؟ سكولاريسم يا لاييسم مكاتبى هستند كه معتقداند مذهب، حق ندارد در حكومت دخالت كند يا لازم نيست دخالت كند و روحانيان، بايد خود را از سياست دور نگه دارند. نظام سياسى، بايد غير مذهبى بوده و بر مبناى عقيده يا مذهب خاصى استوار نباشد، همچنين وظيفه دولت سكولار است كه مذهب را در دايره عبادات و عقيده شخصى افراد، محدود و محصور سازد. در اين نوع طرز تفكر، هيچ دينى، نبايد در جامعه، از موقعيت خاصى برخوردار باشد و دولت، پس از اين كه از دخالت اعتقادات مذهبى در امور دولتى جلوگيرى كرد بايد همه اديان و مذاهب را به يك چشم بنگرد و پيروان آنان را از نظر حقوق، يكسان بداند و تا جايى كه پيروان يك آيين درصدد بر نيايند كه عقايد مذهبى خود را در سياست دخالت دهند، آن را محترم بشماردو در يك جمله مى توان گفت مفهوم مكتب سكولاريسم و يا لاييسم آن است كه بايد دين از عرصه سياست و اجتماع به دور باشد. اسلام و سكولاريسم همچنان كه در مفهوم سكولاريسم گفته شد اصل جدايى دين از سياست، محصول شرايط ويژه غرب و نشأت گرفته از جهان بينى خاص مسيحيت و طرز تفكر يونانى بوده است. چنان كه در اين تفكر دين و دولت، دنيا و آخرت، جان و تن، روح و ماده و آسمان و زمين دو قطب متضاد و جدا از هم، پنداشته مى شوند. اين طرز تفكر، ويژه شرايط مغرب زمين است و در تاريخ و فرهنگ شرق بويژه، جهان اسلام ريشه اى ندارد. در مكتب و فرهنگ اسلام، دين و دولت و دنيا و آخرت، دو روى يك سكه تلقى شده و تفكيك ناپذير مى باشند. در اسلام، سياست بر پايه دين استوار است و تنها كسانى كه معتقد و متعهد به مكتب بوده و از آگاهى هاى ويژه دينى بهره مند باشند، حق دارند در رأس قدرت قرار گيرند. در صدر اسلام، بين دين و سياست، هيچ گونه مرزبندى وجود نداشته است و رهبر دينى، نقش رهبرى سياسى را نيز به طور همزمان، عهده دار مى شده است. وظايف اساسى دولت اسلامى، افزون بر تأمين نظم و آرامش در جامعه، تأمين منافع مردم و تنظيم روابط اجتماعى، فراهم آوردن مقدمات تعالى روحى و سعادت معنوى و گسترش مكتب بوده و تمامى قوانين حكومتى بر پايه فرمان‌هاى مذهبى قرار داشته است. بدينسان اسلام، بر خلاف مسيحيت كه با بينشى متشتّت، دين و دنيا را از هم جدا و در دو قطب مقابل هم مى ديده است، داراى بينش توحيدى بوده و هستى را به قطب هاى جدا از هم تقسيم نمى كند. در اسلام، دين و سياست از هم تفكيك ناپذيراند و از همين رو پيامبر(صلى الله عليه وآله) هم رييس امور دينى و هم رهبر سياسى مردم بوده و كسانى نيز كه از طرف آن حضرت براى حكومت بر ولايات تعيين مى شدند، هم مسؤول امور دينى و هم مسؤول امور دنيوى به شمار مى آمدند. نكته مهم ديگر آن كه، بر خلاف مسيحيت و اديان ديگر كه فاقد ابعاد سياسى ـ اجتماعى مى باشند، اسلام يك نظام جامع و كامل است كه داراى نظامات ويژه سياسى، اجتماعى، اقتصادى و حقوقى مى باشد. از اين رو، نظريه تفكيك دين و سياست، در جهان اسلام، يك فكر بيگانه محسوب شده و از واقعيت هاى عينى تاريخ، فرهنگ و مكتب اسلامى نشأت نگرفته است. البته در دوران انحطاط و ركود كشورهاى اسلامى، يعنى پس از حمله مغول و رواج صوفيگرى و نيز به واسطه ورود برخى آموزه هاى مسيحى و بودايى به عالم اسلام، نوعى سكولاريسم ـ به سبك شرقى ـ بين برخى محفل هاى مسلمان رواج پيدا كرد و برخى معقتد شدند كه چون سياست امر پليدى است، نبايد متوليان امور مذهبى خود را بدان بيالايند. بدين ترتيب، نظريه عدم مداخله روحانيان در امور سياسى و جدايى مذهب از سياست در برخى محافل سنتى، گونه اى سكولاريسم مقدس مآبانه را ـ كه دولت هاى حاكم نيز همواره مشوق آن بوده اند ـ رواج داد. اين طرز تفكر منحط و ضد اسلامى، برگرفته از مسيحيت و اديان هندى بوده و با روح اسلام ناسازگار داشت و محافل اصيل اسلامى و اكثريت قاطع مسلمانان، آن را طرد مى كردند لذا در همان زمان هم، علماى اسلام، رهبران سياسى واقعى توده هاى مردم بودند و همواره در مسايل سياسى دخالت مى كردند. اخلاقیات سکولار هالی اوک در سال ۱۸۹۶ در کتاب خود به نام «سکولاریسم انگلیسی»، سکولاریسم را به این گونه تعریف می‌کند: سکولاریسم شیوه و قانون زیستن است که بر اساس انسان خالص بنا نهاده شده‌است و به صورت کلی برای کسانی است که باورهای مذهبی و یا خرافی را ناکافی یا غیرقابل اطمینان و یا غیرقابل باور یافته‌اند. اصول آن عبارت است از: بهبود وضعیت زندگی با توجه به مفاهیم مادی زندگی دانش تنها وسیله در دسترس انسان است اینکه خیر در نیکی کردن است. چه خیر جهان دیگر درکار باشد و چه نباشد. نیکی کردن در این جهان، و پی‌جویی این نیکی، خیر است. با بررسي موارد فوق در مي يابيم كه : اخلاق سکولار از مباني هستي شناختي و انسان شناختي و نيز از برخي اصول و مباني معرفت شناختي بهره مي برد. اموري همچون شک گرايي، نسبيّت گرايي، عقل گرايي، علم باوري و کثرت گرايي معرفتي اموري هستند که به عنوان مباني معرفت شناختي اخلاق سکولار مطرح هستند. ابتلا انسان معاصر غربي به شکاکيّت و نسبيّت در معرفت از يک سو، و گرايشات علم باورانه، عقل گرايانه، کثرت گرايي معرفتي و اخلاقي از سوي ديگر، موجب دور شدن وي از اخلاق ديني گرديد و زمينه را براي طرح اخلاق سکولار فراهم ساخته است. اينها جملگي ناشي از ضعف‌هاي مفرط مسيحيّت موجود و عملکرد سوء کليسا در برخورد با انديشه‌هاي علمي و فلسفي بوده است. از آنجايي که اخلاق کوششي انساني براي ساماندهي رفتارهاي اختياري انسان و موضوع مهمّ و سرنوشت سازي درباره سرنوشت انسان و سعادت وي است، ارزش معرفتي و عملي زيادي دارد. گفتگو درباره مباني فلسفي و منطقي آن نيز از همين منظر داراي اهميت است. البته روشن است که آنچه در مرحله عمل و کاربرد حضور دارد، دستورالعمل هاي اخلاقي است و بحث هاي فلسفي و منطقي، درباره اخلاق، واجد چنين دستورالعمل هايي نيستند. اما مسيري که اين مباني براي اخلاق تعيين مي کنند، تأثير بسيار زيادي در تدوين اين دستورالعمل ها دارد. تفاوت در مباني، به تفاوت در خود دستورها نيز خواهد انجاميد. نمي توان شباهت ظاهري برخي دستورات و توصيه هاي اخلاقي را، که در اخلاق سکولار و اخلاق ديني مشاهده مي شود، شاهدي بر يکساني آن دو گرفت. اين دو شيوه تبيين اخلاق و صدور دستورات اخلاقي، حتي در مواردي که به ظاهر داراي توصيه هاي يکسان و مشابه هستند، از دو روح و معناي متفاوت برخوردارند. در اخلاق سکولار، وقتي بر ارزش و کرامت انسان تأکيد مي شود، اين تأکيد از روي استغنا و انسان محورانه است، تابع هيچ قانون ماورائي نيست و هيچ تقدسي ندارد. اما تأکيد بر کرامت انسان و دفاع از شأن و منزلت او در اخلاق ديني، رويکردي غايت گرايانه و خدامحورانه است. در نگاه دين و اخلاق ديني، انسان به عنوان موجودي که مخلوق خداوند است و اشرف مخلوقات است، داراي ارزش و کرامت است، نه به عنوان موجودي که هيچ تکيه اي جز بر توانمندي هاي خود ندارد. از اين رو، انسان موجودي مقدس است يا دست کم مي تواند چنين شود. شناخت تفاوت هاي ماهوي و مبنايي اخلاق سکولار و اخلاق ديني از اين منظر نيز مهم است که تکليف ما را در موضعي که بايد در برابر مروّجان اخلاق سکولار بگيريم روشن مي سازد. به هر حال، امروزه برخي روشنفکران جامعه ما، که داعيه دين داري دارند، به دفاع از اخلاق سکولار پرداخته و سعي در تئوريزه کردن آن دارند. روشن است که اين کار جز با تبيين و توضيح مباني مختلف آن امکان پذير نيست. بررسي اين مباني امري است مهم که هم بر عهده طرفداران آن است و هم بر عهده منکران. اخلاق سکولار، مبتني بر اصول بنيادين مختلفي است که در حوزه هاي مختلف فکري جاي مي گيرند. مباني معرفت شناختي، هستي شناختي، انسان شناختي و مانند آن. اين مقاله، به مباني معرفت شناختي مي پردازد. اما قبل از بيان اين مباني، توجه به چند نکته لازم است. اخلاق سکولار به عنوان يک گرايش عام، که همه مکاتب اخلاقي غيرديني را شامل مي شود، داراي دو سطح از مباني است. يک سطح، اموري است که اصول حاکم بر کليه گرايش هاي اخلاق سکولار محسوب مي شوند. و مي توان آن را، در حقيقت، مباني خود سکولاريسم به عنوان يک نظريه درباره فلسفه زندگي به شمار آورد که در گرايش هاي اخلاقي سکولار نيز بالطبع حضور دارند. اين امور، مبناي سکولاريسم در ساير عرصه ها همچون حقوق، سياست، اقتصاد، فرهنگ، هنر و غيره مي باشند. به عنوان مثال، مي توان عقل گرايي به طور عام، يعني خودبسندگي معرفتي انسان را يکي از آنها دانست که ريشه شکل گيري سکولاريسم بوده و عهده دار توجيه منطقي آن است. سطح ديگر اين مباني، اموري است که گرايش هاي مختلف اخلاق سکولار براي توجيه منطقي خود، بدانها تمسک جسته اند. روشن است که در اين سطح، هر يک از گرايش ها، مباني ويژه خود را دارند و با مبناي گرايش هاي ديگر تفاوت داشته و حتي در مقابل آن مي باشد. به عنوان مثال، مکتب اخلاقي ليبراليستي و سوسياليستي، دو مکتب اخلاقي سکولار هستند که هر يک بر اساس مباني خاصي که در رويکرد خود نسبت به فرد و جامعه دارند، شيوه هاي خاصي از رفتار اخلاقي را توصيه مي کنند. حتي عدالت در نزد هر کدام معناي ويژه اي دارد. ليبراليسم با تکيه بر آزادي فردي و اصالت دادن به فرد، به توصيه اصولي مي پردازد که سوسياليسم در بسياري موارد با آن مخالف است. از نظر مکتب سوسياليسم نيز جامعه بر فرد اولويت داشته و حقوق او بيشتر بايد مراعات شود. اين سطح از مباني به بحث از اموري مي پردازد که مبناي همه گرايش‌هاي سکولار در اخلاق نيست.

نظرات شما عزیزان: